Breytingar á áfengisneyslu Íslendinga

Abstract

Áfengisneysluvenjur Íslendinga hafa lengi einkennst af því sem nefna mætti norðlæga siði í umgengni við áfengi. Þá er átt við að menn kjósa einkum drykki með mikið áfengisinnhald, sterkt áfengi, og drekka mikið í einu í þeim tilgangi að verða ölvaðir. Íslendingar drekka sjaldan og helst við ákveðin skilgreind tækifæri og snerta ekki áfengi þess á milli. Þeir drekka einkum um helgar og dagdrykkja eða neysla á vinnutíma er ákaflega sjaldgæf. Því er þetta nefnt norðlægir siðir, að svipað drykkjumynstur má helst sjá hjá norðlægum þjóðum, t.d. á Norðurlöndunum og í heimskautahéruðum Norður-Ameríku og hjá Austur-Evrópuþjóðum eins og Rússum og Pólverjum. Ölvun er markmið drykkjunnar. Í Suður-Evrópu og víðar er áfengi meðhöndlað á allt annan hátt. Það er þáttur í daglegri fæðuneyslu fólks, mun meira drukkið með mat eða sem síðdegishressing eins og Íslendingar drekka kaffi. Á síðustu áratugum hafa orðið hægfara breytingar á þessum hefðbundu neysluvenjum Íslendinga. Með auknum ferðalögum og kynnum af öðrum þjóðum hafa Íslendingar samið sig að öðrum siðum, sem nefna mætti alþjóðlega, og töluverður hluti fólks er farinn að meðhöndla áfengi á hófsamari en um leið frjálslegri hátt en áður (Hildigunnur Ólafsdóttir o.fl., 1997). Margir eru farnir að drekka létt vín með mat, siður sem ekki þekktist áður nema við sérstakar athafnir eða á stórhátíðum. Í samræmi við kröfur almennings um meira frelsi í áfengismálum hefur hömlum smátt og smátt verið létt af aðgengi að áfengi, útsölustöðum og vínveitingastöðum hefur fjölgað mjög ört, og nú síðast var létt af banni á sölu og neyslu áfengs öls sem hafði verið í gildi í meira en sjö áratugi. Þar með voru Íslendingar komnir með sömu neysluskilyrði og höfðu gilt í hinum vestræna heimi um árabil. Gamlir siðir hverfa seint, og það á ekki hvað síst við um allt sem tengist áfengi, sem löngum hefur verið mikið tilfinningamál meðal Íslendinga. Það var ekki sjálfgefið að Íslendingar mundu breyta drykkjuháttum sínum til samræmis við aðrar þjóðir um leið og öll ytri skilyrði voru fyrir hendi til þess. Rótgróin afstaða þjóðarínnar til áfengis hefur mótast í gegnum margar aldir, og eru sumir þeirrar skoðunar að trúarlegt uppeldi eigi mikinn þátt í henni. Margir erlendir fræðimenn hafa bent á hin sterku áhrif strangtrúarstefnu mótmælenda á afstöðu fólks til áfengis (Heath, 1995). Með siðaskiptunum varð þetta sjónarmið áberandi hér á landi, þar sem litið var á áfengi sem uppsprettu hins illa og áfengisneyslu sem syndsamlega. Þetta hefur birst bæði í lagasetningum, sem hafa miðað að því að takmarka aðgengi og neyslu áfengis sem mest, en ekki síður hefur það grópast í siðgæðisvitund fólks, sem lítur á áfengi sem freistingu sem beri að forðast og öll víxlspor leiða til sektarkenndar. Því er þess að vænta að það taki eina til tvær kynslóðir að breyta neysluvenjum almennings verulega, þótt skilyrðin hafi skapast til þess. Það er ætlunin í þessu greinarkorni að skoða hvort orðið hafi breytingar, og þá hverjar, á neyslu og neysluvenjum Íslendinga á síðastliðnum aldarfjórðungi eða svo, en á því tímabili hafa bæði orðið þjóðfélagsbreytingar og mikil rýmkun á öllu aðgengi að áfengi, eins og lýst var hér að ofan.